Брачно - семейное право в Беларуси XVI в.
УВОДЗIНЫ.
Інстытут сямейна - прававых адносін складаўся на працягу працяглага часу, яшчэ да ўзнікнення права існавалі правілы ўступы ў шлюб, звычаі па правядзенні ўрачыстасці шлюбу і г. д.
У эпоху Рэнесансу шлюбныя адносіны пачынаюць рэгулявацца прававымі нормамі, адмысловая ўвага надавалася маёмасным адносінам. У наш час існуе цесная ўзаемасувязь сучаснай прававой сістэмай і сістэмай права сярэднявечча, бо некаторыя рэлігійныя і прававыя звычаі існуюць і дагэтуль. Шматлікія нормы сямейных адносін хоць і не захаваліся ў першапачатковым выглядзе, але яны і ў цяперашні час адлюстроўваюць у асноўным сваю ранейшую сутнасць.
Актуальнасць праблемы шлюбна-сямейных адносін захаваліся і па гэтай дзень, бо шлюбнай - сямейны інстытут з'яўляецца асноўнай складовай часткай адносін паміж людзьмі, наяўных як у прававы, так і ў індывідуальнай форме.
У цяперашні час шлюбна-сямейныя адносіны вылучаныя ў самастойную галіну права, да гэтага часу гэтыя адносіны былі структурнай часткай першапачаткова ў Статутах Вялікага княства Літоўскага, а далей і ў грамадзянскім праве Рэспублікі Беларусь.
Кодэкс аб шлюбе і сям'і рэгулюе найболей важныя праблемы грамадзян і грамадствы ў цэлым, такія, як маёмасныя адносіны, абавязкі і правы мужоў, іх адказнасць, што ў прынцыпе амаль у поўным аб'ёме і было адлюстраванае ў сярэднявечным заканадаўстве ў сферы шлюбных і сямейных адносін.
Мэта курсавой працы заключаецца у атрыманнi паняцця аб фармiраваннi шлюбна-сямейнага права i заканадауства XVI ст. i характарыстыка прававой сiстэмы Вялiкага Княства Лiтоускага.
Задачы:
Развiццё у Беларусi у XVI ст. новых поглядау i канцэпцый прававога рэгулявання сямейных дачыненняу, якiя мелi i стваралi тэарэтычныя асновы развiцця iнстытуцый сямейнага права у Беларусi.
Адлюстраванне такiм асноуным элементам, як iнстытуцыя сям’i перыяда бурнага развiцця эканомiкi i культуры, а таксама iндывiдуалiзацii сямейных правадачыненняу.
Уплыу рэнесансавага гуманiзму, натуральна-прававой дактрыны i канцэпцыi рымскага права на палiтычна-прававыя iнстытуцыi грамадства Вялiкага Княства Лiтоускага.
Аналiзаванне уплыва прававых сiстэм на ровень духоунага жыцця грамадства, развiццё грамадскай думкi, палiтычных уяуленняу пра шляхi будаунiцтва гаспадарства i месца асобы у iм.
Асноуныя крынiцы права.
Субсiдыярныя, дактрынальныяi заканадаучыя крынiцы права Беларусi у XVI ст.
Роля царкоунай юрысдыкцыi.
1. РОЛЯ IНСТЫТУТАУ ШЛЮБУ I СЯМ’I, СIСТЭМА ПРАВА БЕЛАРУСКАГА ГРАМАДСТВА.
1.1. Умовы развiцця сям’i у беларускiм грамадстве
Агульнае уяуленне пра беларускую сям'ю XVI ст. шчыльна звязана са станавым характарам сярэднявечнага грамадства. Сялянская, мяшчанская i шляхоцкая сем'i пры наяунасцi агульных рысау мелi пэуную спецыфiку, абумоуленую не толькi рознымi сацыяльна-эканамiчнымi умовамi, але i маральна-этычнымi прычынамi.
Якасныя зрухi у эканамiчным, палiтычным, сацыяльна-культурным жыццi грамадства XVI ст. прывялi да зменау у статусе станау i, натуральна, сем'яу, з якiх яны складалiся.
Развiццё унутранага i знешняга рынку сталася фонам, на якiм адбывалiся гэтыя змены. У азначаны перыяд зямля як асноуны сродак вытворчасцi становiцца абарачальнай на унутраным рынку, пашыраецца замежны гандаль, заснаваны на сельскагаспадарчай прадукцыi.
У такой сiтуацыi не толькi для феадалау, але i для сялянау вялiкае значэнне набылi сувязi з рынкам. Пад уздзеяннем названых фактарау адбываецца стратыфiкацыя сялянства.
Змены у сацыяльна-эканамiчным жыццi найбольш адчувальна адбiлiся на сялянскай сям'i. У тыя часы iснавалi два яе тыпы: простая (малая) i складаная (з некалькiх пакаленняу). 3 другой паловы XVI ст. павялiчваецца колькасць простых сем'яу, бо валочная рэформа, згодна з якой адбывалася стварэнне фальваркау, паскорыла iндывiдуалiзацыю сялянскай сям'i.
3 сялянскай сям'i выцясняюцца супольныя уладальнiкi, якiя асаджвалiся на зямельныя надзелы. Вылучаная сям'я была iндывiдуальнай, заснаванай на простай роднасцi — муж, жонка i нежанатыя дзецi. У сувязi з гэтым у Беларусi пры канцы XVI ст. пераважным тыпам сям'i становiцца малая (iндывiдуальная). Але гэтыя працэсы не былi адназначныя: на усходзе Беларусi яны працякалi павольней i скончылiся у першай палове XVII ст.
Такiм чынам, увядзенне валочнага, фальваркавага землекарыстання прывяло да росту колькасцi малых сем'яу. Адначасова адзначаецца павелiчэнне насельнiцтва дзяржавы, што таксама пауплывала на рост колькасцi сем'яу i змяньшэнне памерау надзелау. Апошняе ёсць простым вынiкам распаду складанай сям'i.
Працэс запрыгоньвання сялянства пауплывау на шлюбна-сямейны iнстытут. Гэта выявiлася у абавязковым дазволе на шлюб з боку феадала, якi нярэдка жанiу i скасоувау шлюб падуладных яму людзей. Асобы, якiя жанiлiся, абкладвалiся падаткам, прычым удовы у большым памеры, чым дзяучаты.
У сувязi з прынцыпам — стан жонкi адпавядае стану мужа — свабодная жанчына магла стаць у вынiку замужжа несвабоднай, а да шляхцянкi ужывалiся санкцыi матэрыяльнага характару. Стратыфiкацыя сялянства у пэунай меры абмяжоувала уступленне у шлюб i выбар сужэнца памiж асобнымi пластамi сялян — уладальнiкамi поунага надзелу зямлi, палавiннага, беднякамi, але шлюбы мiж iмi былi магчымыя.
Сям'я феадала адрознiвалася ад сялянскай i мяшчанскай iншым статусам сямейшкау. Феадал меу неабмежаваную уладу над прыгоннымi. Тым часам правы жонкi i дзяцей феадала былi у большай ступенi юрыдычна абароненыя, стражэй выконвалiся шлюбныя царкоуныя абрады i шлюбныя нормы кананiчнага права, што гарантавалi захаванасць шляхоцкага статусу для нашчадкау.
Мяшчанская сям'я у XVI ст. мела шмат агульнага з сялянскай. Адначасова гарадская сям'я адрознiвалася ад сялянскай перад усiм тым, што яна узнiкла i iснавала на прафесiйнай аснове.
У гэты перыяд iснавалi шматлiкiя абмежаваннi для уступлення у шлюб, перш за усе матэрыяльнага плана. Дзейнасць жанчыны у эпоху Сярэднявечча абмяжоувалася у асноуным хатняй гаспадаркай: прадзенне, адбельванне, выпечка хлеба, прыгатаванне пiва i г.д. Прычым абавязкi жанчыны былi аднолькавыя у сялянскай, так i у мяшчанскай сям'i. У хатняй гаспадарцы маглi заняты не толькi сямейнiкi, але i чужыя: удовы, дзяучаты-сiроты, якiя, жывучы у сем'ях блiзкiх, займалiся хатнiмi справамi. Пры гэтым у вёсцы у жанчыны было болей магчымасцяу знайсцi занятак, чым у горадзе.
Жанчына у мяшчанскай сям'i, таксама як i у сялянскай, пад час войнау (якiя былi тады даволi частыя), акрамя вядзення хатняй гаспадаркi, магла выконваць усе асноуныя прафесiйныя абавязкi, звязаныя з вытворчай дзейнасцю. Жанчыны таксама маглi працаваць ва уласных або чужых рамеснiцкiх установах як самастойныя прадпрымальнiцы або як найманыя работнiцы, пра што сведчыць наяунасць жаночых цэхавых рамёствау у тэкстыльнай вытворчасцi. Жаночая праца выкарыстоувалася у цэхавых рамёствах кушняроу, пекарау, вышывальнiц гербау i г.д.
Неабходна адзначыць, што абмежаванне правадзеяздольнасцi жанчын, як правiла, датычыла толькi палiтычнай дзейнасцi, дзяржаунага права i тлумачылася як немагчымасць займаць дзяржауныя пасады. Наконт маёмасных i асабiстых правоу Статуты не змяшчаюць абмежаванняу.
Такiм чынам, XVI ст. стала для Беларусi перыядам бурнага развiцця эканомiкi i культуры, галоуных сацыяльна-палiтычных iнстытутау. Iнстытуты сям'i адлюстравала гэта у поунай меры, адбылася выразная iндывiдуалiзацыя сямейных правадачыненняу. У праве адбiлася жаданне кожнага сямейнiка мець свой статус, ахоуваць свае маёмасныя i асабiстыя правы. Права пачало актыуна рэгуляваць адносiны памiж сямейнiкамi, найперш маёмасныя, што вызначалiся новымi сацыяльна-эканамiчнымi працэсамi. Неабходна улiчваць такую асаблiвасць iнстытутау шлюбу i сям'i, як дамiнаванне звычаяу, традыцый, старадауных абрадау, перавагу элемента архаiчнасцi у аспекце светапогляду. Гэтая акалiчнасць разглядае змены у прававым рэгуляваннi сямейна-маёмасных i асабiстых шлюбна-сямейных стасункау як унутрана заканамерныя, неабходныя для працэсу развiцця iнстытутау сям'i у структуры тагачаснага грамадства, якiя вызначылiся пад уплывам новых элементау у культуры i сацыяльна-эканамiчным развiццi.
1.2. Прававая сiстэма у Вялiкiм Княстве Лiтоускiм
Працэс развiцця права у Вялiкiм Княстве быу падобны да агульнаеурапейскага i грунтавауся на агульнасцi фiласофска-палiтычнай думкi i адзiным метадзе адукацыi юрыстау праз сiстэму эурапейскiх унiверciтэтау. Мяркуецца, што у XV — пачатку XVI ст. у прававой ciстэме Вялiкага княства Лiтоускага пераважала канцэпцыя школы каментатарау. Яна найбольш моцна пауплывала на развiццё прыватнага права, але не выклiкае сумневу i яе важная роля у развiццi публiчнага права.
Уплыу школы каментатарау у Вялiкiм Княстве назiрауся у прывiлеях канца XV — пачатку XVI ст. Яны больш сiстэматызаваныя, у iх замацаваны асноуныя прынцыпы права. У сваей практычнай дзейнасцi суддзi спасылалiся на дактрыну права, мясцовае звычаёвае права, замежныя сiстэмы права, якiя, паводле iх меркавання, адпавядалi натуральным правам чалавека i дасягненню справядлiвасцi.
Упершыню неабходнасць кадыфiкацыi атрымала прававое афармленне у Валынскiм прывiлеi вялiкага князя Аляксандра 1501 г., дзе было абвешчана, што мясцовы закон (прывiлеi Валынскай зямлi) дзейнiчае толькi да часу прыняцця агульнадзяржаунага закону — Статута.
Працэс кадыфiкацыi знаходзiуся пад пiльным наглядам грамадскасцi, таму у 1514 г. сойм звярнууся да манарха з просьбай паскорыць заканадаучую працу. Але першы праект агульнадзяржаунай кадыфiкацыi быу разгледжаны соймам толькi у 1522 г., канчатковы ж праект Статута прыняты на Вiленскiм сойме 1528—1529 гг.
Прававая навука у сярэдзiне XVI ст. прапанавала новую ciстэму права — пандэктную. Пандэктная ciстэма змянiла iнстытутную. Новая, пандэктная, ciстэма прапанавала падзел права на агульную (агульныя нормы, прынцыпы, дэфiнiцыi агульных катэгорый права) i асобную (асобны iнстытут, групы нормау па суб'екце або аб'екце рэгулявання) часткi. Яна спрыяла працэсу развiцця заканадауства i выкарыстоувалася пры кадыфiкацыi права i распрацоуцы Статутау 1529, 1566, 1588 гг.
Кадыфiкацыя права адбывалася у Вялiкiм княстве Лiтоускiм на працягу XVI ст., у вынiку чаго стварылася заканадаучая аснова добра развiтой для свайго часу прававой ciстэмы. Як адзначалася, навуковую распрацоуку асноуных прынцыпау кадыфiкацыi здзейснiлi такiя школы права, як каментатары i гуманiсты. Кадыфiкацыя як прававая з'ява адлюстравала асноуныя рысы Рэнесансу.
Асаблiвасцю прававога развiцця у XVI ст. была распрацоука публiчнага права. Дзяржава разумелася як абсалютна суверэнная, а манарх — як ахоунiк яе суверэнiтэту. Iдэя прадстаунiчай улады народа-шляхты была замацаваная у наданнi вальнаму сойму шырокiх паунамоцтвау за кошт абмежавання улады манарха. Заканадаучая улада пераходзiла да найвышэйшага прадстаунiчага органа — сойма, найвышэйшая судовая улада — да сойма i найвышэйшага суда (Галоунага трыбунала). Iдэя прыярытэту закону пауплывала на наданне народу-шляхце права на супрацiу манарху, калi манарх парушау яе законныя iнтарэсы або iнтарэсы дзяржавы. Гэтае права упершыню было замацаванае у Генрыкавых артыкулах. Заканадауства Вялiкага Княства адлюстравала iдэю законнасцi як асноватворную для дзяржаунай улады i жыцця грамадства. Парушэнне закону разглядалася як процiдзяржаунае дзеянне, а iдэя прававой дзяржавы упершыню набыла рэальныя рысы у заканадаустве.
Характэрнай асаблiвасцю прававой ciстэмы Вялiкага Княства было тое, што у адрозненне ад заходнееурапейскага права ciстэматызавалiся усе яго iнстытуты (галiны). У аснову яе былi пакладзены новыя iдэi i прынцыпы: захаванне суверэнiтэту дзяржавы, адзiнага закону для усей дзяржавы i уciх паунапрауных людзей, прыярытэт пiсанага права [Статут 1529, р.I, арт. 1, 3, 9, 17, 25; р. III, артю 64; р. VII, арт. 25; Статут 1566, р. III, арт. 13; Статут 1588, р. III арт. 1, 4, 12, р. IV, арт. 82].
